Om maatschappelijke initiatieven te stimuleren is er een instrument bedacht, genaamd the Right to Challenge oftewel het Uitdaagrecht. Het Uitdaagrecht is een veelbelovend participatie-instrument voor zowel overheidsinstellingen als inwoners.
Nederland zit in een fase van democratische vernieuwing.[1] De klassieke verzorgingsstaat verandert langzaam in een participatiesamenleving. Hierbij spelen belanghebbenden een steeds grotere rol bij het maken en uitvoeren van overheidsbeleid. Er wordt met het uitdaagrecht ruimte gemaakt voor burgerinitiatieven, waardoor participeren een stuk eenvoudiger wordt.[2] Iedereen denkt namelijk wel eens ‘dit kan ik beter’, maar het Uitdaagrecht maakt het ook mogelijk voor bewoners om dit te bewijzen.
In Nederland zijn verschillende partijen voorstander van het Uitdaagrecht
Ontstaan in Engeland
Het Uitdaagrecht wordt zoals gezegd ook wel the Right to Challenge genoemd – het oorspronkelijke idee komt uit Engeland. De Engelse overheid wilde met dit nieuwe instrument burgerrechten vastleggen in het gemeentelijk domein.[3] Maar the Right to Challenge wordt in Engeland nog maar weinig benut. Initiatieven vanuit burgers worden vanuit de overheid aldaar als een aanval gezien. Ook is er vaak teveel concurrentie van commerciële partijen. Wel gaan gemeenten in Engeland nu eerder in gesprek met bewonersgroepen. Het Britse Lagerhuis heeft inmiddels laten weten een andere invulling van dit recht te willen.[4]
In Nederland zijn verschillende partijen voorstander van het Uitdaagrecht. Burgers kunnen hiermee meer invloed krijgen op hun eigen leefomgeving, waardoor de participatiesamenleving wordt gestimuleerd. Het netwerk Right to Challenge en overheidsprogramma Democratie in Actie ondersteunen Nederlandse gemeenten bij het toepassen van het Uitdaagrecht.[3]
De overheid ‘uitdagen’ hoe werkt dat?
Burgers kunnen een gemeente, provincie of waterschap uitdagen. Als initiatiefnemers denken overheidstaken beter, slimmer of goedkoper uit te voeren, dan kunnen zij zich
beroepen op het Uitdaagrecht. Wanneer een decentrale overheid (zoals een gemeente) het plan van de initiatiefnemers goedkeurt, worden overheidstaken aan deze groep overgedragen. Op deze manier wordt de overheid ‘uitgedaagd’.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen bewoners die de taak op eigen verantwoording uitvoeren en bewoners die willen dat een taak anders (en door anderen) wordt uitgevoerd en hiervoor een plan bedenken.[5] Belangrijk om te vermelden is dat de betreffende overheidsinstelling altijd eindverantwoordelijke blijft en controleert of het traject goed verloopt.
Bewoners nemen de touwtjes in handen
Als de bewoners zelf de touwtjes in handen nemen door hun ‘uitdaging’, dan worden zij als initiatiefnemers verantwoordelijk voor het uitvoeren van de betreffende overheidstaak. Er wordt vaak een klein budget toegekend en de overheidstaak wordt gedelegeerd aan de initiatiefnemers.
Voorbeeld: inwoners willen het centrale park beter onderhouden. Een groenvoorziening beheren is doorgaans een taak van de gemeente. Echter, deze inwoners denken dat zij de groenvoorziening beter kunnen realiseren en dagen daarom de gemeente uit. De initiatiefnemers maken een voorstel en zoeken draagvlak bij buurtbewoners. Vervolgens wordt het voorstel ingediend en ontstaat er een ‘uitdaging’. De gemeente keurt het plan goed en verleent de benodigde financiële middelen. Nu zijn de initiatiefnemers verantwoordelijk voor de groenvoorziening van het park en mogen ze hun bewering staven.
Bewoners bedenken een verbeteringsplan
Sommige initiatiefnemers willen graag dat een overheidstaak anders wordt aangepakt. Echter, deze groep wil niet de uitvoerende en verantwoordelijke partij worden. Daarom is er ook de mogelijkheid om een verbeteringsplan in te dienen. Het uitvoerende gedeelte wordt dan uitbesteed aan een externe organisatie.
Voorbeeld: er is vanuit bewoners luid protest tegen het herinrichtingsplan van de gemeente. De bewoners besluiten hun gemeente uit te dagen en bedenken op basis van eigen ervaring en deskundigen in de buurt een plan. Het ontwerp wordt door het gemeentelijke team goedgekeurd.
De herinrichting is te arbeidsintensief en complex voor de bewoners. Daarom wordt er, in overleg met de gemeente, een extern bedrijf ingehuurd om het plan te laten uitvoeren.
Maatschappelijke ontwikkelingen en het Uitdaagrecht
Er is al een aantal succesverhalen betreft het Uitdaagrecht en maatschappelijke ontwikkelingen.
Zo draagt het instrument bij aan de energietransitie en verduurzaming.
Voorbeeld: de energie-pilot bij het WG-terrein in Amsterdam.[6] Het voormalig Wilhelmina Gasthuis-ziekenhuis op dit terrein is door initiatiefnemers omgetoverd tot hippe stadsappartementen. De volgende stap is volgens de bewoners volledig zelfbeheer, waarbij dus ook de energievoorziening wordt overgedragen aan hen. Het idee is een duurzaam ‘wijkwarmtenet’. De bewoners zijn al bezig met de planvorming en de gemeente Amsterdam gaat de Uitdaging aan. Een eigen energiebedrijf opzetten is het doel.
Kanttekening
Het Uitdaagrecht is tot op heden symbolisch opgenomen in de Gemeentewet.[7] Het nieuwe participatie-instrument is dus nog niet volledig juridisch verankerd. Bovendien is het niet verplicht om het vast te leggen in een verordening. Overheidsinstellingen mogen zelf invulling geven aan de toepassing van het recht, zo is lokaal maatwerk mogelijk. Juridisch gezien zijn de ‘challenges’ daarom soms een uitdaging voor de gemeenten, provincies en waterschappen. Niettemin wordt er door de Tweede Kamer gewerkt aan een juridische constructie van het Uitdaagrecht.[8] Er komen regels aan om het Uitdaagrecht formeel op te nemen in de Gemeentewet, Provinciewet en Waterschapswet.
Verder toont het voorbeeld vanuit Engeland aan dat het Uitdaagrecht in de praktijk moeilijk is te implementeren. De complexiteit van vraagstukken wordt door burgers vaak verkeerd ingeschat. Daarnaast zijn de initiatieven vaak moeilijk meetbaar. Maar feit is dat de verhouding tussen overheid en burger verandert.[9] Transparantie, een uitnodigend bestuur en heldere afspraken houden de verhouding in balans.[10]
Benut de kennis van de maatschappij
De maatschappij verandert. We zijn met z’n allen mondiger geworden, technologisch ontwikkeld, hoger opgeleid en stellen daarom andere eisen aan de politiek.[11] Meedenken en meedoen met het maken van beleid over de directe leefomgeving, daar krijgen steeds meer burgers behoefte aan.
De overheid zoekt daarom verbinding met inwoners en het Uitdaagrecht kan hier zeker een handje bij helpen.
Bronnen:
[1] https://www.ewmagazine.nl/ewpodium/achtergrond/2021/07/nieuwe-regels-voor-uitdaagrecht-onder-de-loep-832446/
[2] https://www.righttochallenge.nl/
[3] https://www.lokalepolitiekepartijen.nl/dossier/uitdaagrecht-right-to-challenge/
[4] https://vng.nl/artikelen/wat-is-het-right-to-challenge-en-waar-komt-het-vandaan
[5] https://www.righttochallenge.nl/right-to-challenge-hoe-werkt-r2c
[6] https://righttochallenge.nl/nieuws/84-energietransitie-en-uitdaagrecht-kansen-voor-overheden-en-maatschappelijke-initiatieven-1-en-13-oktober.
[7] https://www.stibbe.com/en/news/2020/march/right-to-challenge-symbolisch-verankerd
[8] https://vng.nl/nieuws/right-to-challenge-verankerd-in-gemeentewet
[9] https://www.financiereninnetwerken.nl/financieringsinstrumenten/right-challenge/juridische-informatie-bij-het-instrument-right-challenge
[10] https://stadszaken.nl/artikel/3474/uitdaagrecht-is-de-eredivisie-van-burgerparticipatie
[11] https://lokale-democratie.nl/groups/view/bf27f0f4-352c-4107-931a-a64eb3b74270/uitdaagrecht-right-to-challenge/wiki/view/f3d2c21f-121c-42f4-8ba0-1c7cacdfa777/uitdagen-en-uitgedaagd-worden-essays-over-het-uitdaagrecht
Bronnen beeldmateriaal:
• https://www.righttochallenge.nl/right-to-challenge-hoe-werkt-r2c
• https://www.youtube.com/watch?v=EC41eBA0TMk